برمبنای نتایج سرشماری سال 1395، حدود 9.3 درصد کل جمعیت ایران (حدود 7.4 میلیون نفر) سالمندان 60 ساله و بالاتر هستند.برای اینکه بتوان با برنامه‌ریزی‌های اجتماعی دوران سالمندی خوبی را برای سالمندان کشور رقم زد نیازمند شناخت وضعیت سالمندان در کشور هستیم. در این راستا مطالعه حاضر ضمن بررسی وضعیت سالمندان به دنبال پاسخ به این سوال است که اولویت برنامه‌ریزی در کشور برای سالمندان در کدام حوزه است.

مقدمه و بیان مسئله

سالمندان، یکی از مهم‌ترین گروه‌های هدف در برنامه‌ر‌یزی‌های مختلف سیاست اجتماعی و رفاه اجتماعی (مانند بیمه، بهداشت، بازنشستگی و غیره) هستند. امروزه، با افزایش تعداد سالمندان، طولانی شدن عمر و سپری شدن بخش قابل توجهی از زندگی‌های افراد در دوران سوم زندگی، موضوع دوران سالمندی خوب به یکی از موضوعات مهم تحقیقاتی در دنیای آکادمیک و عرصه سیاست‌گذاری تبدیل شده است. در سیاستگذاری تاکید بیشتر بر بهزیستن و مخاطرات موجود در دوران سالمندی، بویژه برای گروه‌های حاشیه‌ای و جهت‌دهی مناسب در برنامه‌های رفاهی و مداخله‌ای تاثیرگذار ‌است (Phillips, 2012). تدوین و اجرای سیاستها و برنامه‌هایی در زمینه دوران سالمندی موفق و سالم موجب می‌شود نه تنها افراد عمر طولانی‌تری داشته باشند، بلکه این عمر طولانی با سلامتی و کیفیت زندگی بهتر برای آنان به‌همراه باشد (زنجری، ۱۳۹۳).

برمبنای نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵، حدود ۹٫۳ درصد کل جمعیت ایران (حدود ۷٫۴ میلیون نفر) سالمندان ۶۰ ساله و بالاتر هستند. پیش‌بینی می‌شود تا سال ۱۴۳۰ سالمندان حدود یک چهارم جمعیت را تشکیل دهند(صادقی، ۱۳۹۲). سالخوردگی جمعیت منجر به تغییرات عمیقی در جامعه و خرده نظام‌های اجتماعی می‌شود. ازاینرو، سیاست‌های اجتماعی، نقش مهم و اساسی در شکل‌دهی مسیرهایی که این تغییرات رخ می‌دهد و مقابله با چالشهای برآمده از آنها دارند. بر این اساس، رویکرد سالمندی موفق یا سالم به عنوان سرلوحه‌ی سیاستهای اجتماعی سالمندی در کشورهای مختلف به ویژه کشورهای توسعه یافته که با پدیده سالخوردگی جمعیت مواجه‌اند، قرار گرفته است.

دوران سالمندی معمولاً با تغییرات متعدد نظیر تغییر در ساختار خانواده و ترتیبات زندگی (آشیانه‌خالی)، تغییر در الگوی کار و گذار به بازنشستگی، تغییر در وضعیت سلامت و تغییر هویتی همراه است.(Forster and Morris, 2012) بعضی از سالمندان می‌توانند با این تغییرات تطابق پیدا کنند و دوران سالمندی خوبی را برای خود رقم بزنند؛ اما عده‌ای از سالمندان نمی‌توانند و در نتیجه مشکلاتی در سلامت جسمی، روانی و اجتماعی آنان ایجاد می‌شود. پس نیازمند خدمات اجتماعی و آموزش برای سازگاری با دوران سالمندی هستند.

برمبنای نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵، حدود ۹٫۳ درصد کل جمعیت ایران (حدود ۷٫۴ میلیون نفر) سالمندان ۶۰ ساله و بالاتر هستند.

برای اینکه بتوان با برنامه‌ریزیهای اجتماعی دوران سالمندی خوبی را برای سالمندان کشور رقم زد نیازمند شناخت وضعیت سالمندان در کشور هستیم. در این راستا مطالعه حاضر ضمن بررسی وضعیت سالمندان به دنبال پاسخ به این سوال است که اولویت برنامه‌ریزی در کشور برای سالمندان در کدام حوزه است.

روش شناسی و داده‌های تحقیق

این مطالعه به روش مروری با جستجوی نظام مند انجام شده است و پایگاه های اطلاع رسانی داخلی Magiran، SID و IranDoc با کلید واژه “سالمند” و همچنین گزارشهای ارائه شده توسط سازمان آمار ایران و وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی بررسی شده است. در جستجوی اولیه ابتدا ۵۰۰ عنوان مقاله در زمینه سالمندان بدست آمد که پس از بررسی چکیده مقالات و حذف مقالات غیر مرتبط به موضوع پژوهش حاضر، در نهایت ۹۳ مقاله که وضعیت سلامت، کیفیت زندگی و نیازهای سالمندان را بررسی کرده‌اند، به مطالعات حاضر وارد شدند.

یافته‌ها

در ابتدا پیش از بیان اولویت‌های سیاستگذاری، خصوصیات اصلی جمعیت شناختی گروه هدف سالمندان بیان می‌شود. در حال حاضر در ایران برمبنای نتایج سرشماری سال ۱۳۹۵، حدود ۹٫۳ درصد کل جمعیت ایران (حدود ۴/۷ میلیون نفر) سالمندان ۶۰ ساله و بالاتر هستند. نسبت زنان سالمند (۵۰٫۶۶ درصد) اندکی بیشتر از مردان سالمند ایرانی است. حدود ۷۲ درصد سالمندان در نقاط شهری ساکن هستند، بیشترین نسبت سالمندی جمعیت در استان‌های گیلان، مازندران و تهران است. تنها ۴۶ درصد سالمندان باسواد هستند (۵۶ درصد نقاط شهری و ۲۱ درصد مناطق روستایی) و ۲۷ درصد از سالمندان بدون همسر هستند(حدود ۴۶ درصد زنان و ۹ درصد مردان). حدود یک چهارم آن‌ها نیز شاغل و در بازار کار می‌باشند(مرکز آمار ایران، ۱۳۹۵). همچنین بیماریهای‌های قلبی‌ـ عروقی در این دوران علت عمده مرگ را به خود اختصاص می‌دهند(کوششی و همکاران، ۱۳۹۲).

اولویت‌های سیاست‌گذاری اجتماعی برای سالمندان

بر اساس مطالعات انجام شده، اولویت های سیاستگذاری در حیطه سالمندان را به ترتیب همانگونه که در شکل زیر دیده می‌شود می‌توان در ۵ بُعد طبقه بندی کرد: سلامت، رفع نیازهای پایه، امنیت فیزیکی و توجه به آسیب پذیرترین. در ادامه هرکدام به تفصیل توضیح داده می‌شوند.

• سلامت دغدغه ای مهم در دوران سالمندی

تحقیقات متعددی در زمینه سلامت سالمندان در شهرهای متعدد ایران مانند تهران(حسینی و همکاران،۱۳۸۹) یزد (مظلومی و همکاران، ۱۳۹۰) قم (حیدری و همکاران، ۱۳۹۰) انجام شده است. برای مثال در تهران در نمونه‌ای ۴۰۰ نفری ۴۰ درصد از سالمندان بیمارهای قلبی-عروقی، ۳۴٫۳ درصد اختلالات اسکلتی و عضلانی و ۲۰٫۸ درصد اختلالات غدد درون ریز داشتند (غفاری و همکاران، ۱۳۸۸). در مطالعه ای دیگر سلامت اجتماعی و روانی سالمندان بهتر از سلامت جسمانی آنان گزارش شده است (حسینی و همکاران، ۱۳۸۹). در زاهدان نیز در یک نمونه ۳۱۵ نفری حدود ۶۱ درصد سالمندان دچار مشکلات جسمانی بوده که در زنان بیش از مردان مشاهده شده است. اما در این استان در بحث سلامت اجتماعی و روانی چون افراد سالمند ریش سفید محسوب شده و مورد احترام هستند ۸۹٫۵ درصد آنان با خانواده خود به راحتی کنار می آیند(سالار و همکاران، ۱۳۹۰).

در زاهدان، از یک نمونه ۳۱۵ نفری حدود ۶۱ درصد سالمندان دچار مشکلات جسمانی بوده‌اند.

در گزارش سیمای سلامت سالمندان، که در استانهای البرز، آذربایجان شرقی، خراسان شمالی، سیستان و بلوچستان و خوزستان انجام شده است، ۲۹٫۵ درصد سالمندان چربی خون بالا داشته و ۲۰٫۶ درصد به دیابت مبتلا هستند. در بعد سلامت روانی ۳۳ درصد از سالمندان احساس کسالت و بی حوصلگی کرده و۵۲ درصد می‌گویند که اکثر اوقات شاد نیستند، همچنین ۲۱درصد نیز احساس نا امیدی می‌کنند (مطلق و همکاران، ۱۳۹۲).

از دیگر موارد مهم در بحث سلامت سالمندان که باید مورد توجه مراقبان سلامت باشد بحث اختلال خواب است. در مطالعه ای در یزد ۳۹ درصد سالمندان مشکلات خواب داشته‌اند (مظلومی و همکاران،۱۳۹۰) و در مطالعه‌ای دیگر در جهرم ۷۰ درصد سالمندان با انواع متعدد مشکل خواب روبه رو بودند (ترابی و همکارن، ۱۳۹۱). آموزش به شیوه روشهای غیر دارویی مانند مصرف مواد غذایی مناسب و تنظیم زمان مصرف نوشیدنی در طول شبانه روز می‌تواند در این زمینه موثر باشد. سقوط سالمندان نیز از دیگر نگرانی های شایع در دوران سالمندی است. در گزارش سیمای سلامت سالمندان ۲۶ درصد آنان زمین خورده اند و ۲۰ درصد از این موارد به شکستگی منجر شده است. همچنین در مطالعه ای مروری نشان داده شده است که ۳۰ درصد سالمندان حداقل یکبار در سال زمین خوردن را تجربه می‌کنند و در زنان بیش از مردان گزارش شده است (گلمکانی و همکاران، ۱۳۹۲). ایمن سازی منازل و همچنین بررسی سلامت عمومی سالمندان برای درمانهای شناختی و کاهش اضطراب آنان می تواند مفید باشد ( نجاتی و همکاران، ۱۳۹۲). مشکلات ادراری نیز از دیگر مشکلات بعضی از سالمندان در این دوران است که گاهی سالمندان شرم بیان آن را دارند. در مطالعات (مظلومی و همکاران، ۱۳۹۰) دیده شده است که ۲۴ درصد سالمندان دچار مشکلات ادراری هستند. آموزش ورزشهایی برای تقویت عضلات لگنی مانند کگل می‌تواند به مشکلاتی مانند بی اختیاری ادراری کمک کند.

دمانس (زوال عقل) شایع‌ترین اختلال شناختی است که شیوع قابل توجهی در بین افراد سالمند دارد و در ۵ درصد از افراد بالای ۶۵ سال و ۲۰ درصد از افراد بالای ۸۰ سال دیده می‌شود. شایع ترین نوع دمانس، دمانس ناشی از بیماری آلزایمر است که ۵۰ تا ۸۰ درصد کل سالمندان دچار دمانس، به این نوع بیماری مبتلا هستند. به دلیل ماهیت پیش رونده و تخریبی بیماری آلزایمر هرساله در سراسر جهان میلیون ها دلار هزینه، صرف تشخیص و درمان این بیماران می شود. وجود معلولیت های ناشی از بیماری و نیز هزینه های سرسام آور نگهداری و درمان بیماران، متخصصین را برآن داشته است تا به راهکارهای درمانی مختلف روی آورند (امینی و همکاران، ۱۳۸۹). هرچند برآورد دقیقی از آمار سالمندان دارای آلزایمر در ایران وجود ندارد، اما بر اساس گزارش رئیس انجمن آلزایمر ایران حدود ۵۰۰ هزار سالمند به آلزایمر مبتلا هستند یعنی ۸ درصد جمعیت. نکته قابل توجه این است که رشد این بیماری فزاینده بوده و با افزایش سن احتمال افزایش شیوع آلزایمر بیشتر است. یعنی با افزایش سالمندان نیز شیوع این اختلال شناختی در جامعه بیشتر می‌شود، پس نیاز است که برنامه های آموزشی برای پیشگیری از این بیماری مانند تغذیه مناسب و مطالعه برگزار گردد.

حدود ۵۰۰ هزار سالمند یعنی حدود ۸ درصد جمعیت به آلزایمر مبتلا هستند.

مشکلات مربوط به حواس بینایی، شنوایی و دندان در بسیاری از سالمندان به دلیل ماهیت فرایند سالمندی رخ میدهد. با توجه به گزارش سیمای سلامت سالمندان۶۱ درصد از سالمندان مشکلات دهان و دندان و ۳۱٫۵ درصد سالمندان مشکل شنوایی دارند، درحالیکه تنها ۲٫۴ درصد سالمندان از سمعک استفاده می کنند. همچنین، ۵۳٫۷ درصد از سالمندان نیز مشکل بینایی دارند و ۴۱٫۹ درصد آنها از عینک استفاده می‌کنند. (مطلق و همکاران، ۱۳۹۲). آگاه سازی خود سالمندان برای توجه به استفاده از عینک و سمعک و تغذیه مناسب با مشکلات دهانی خود و از طرف دیگر قرار گرفتن وسایل کمکی (نظیر سمعک، عینک و عصا) تحت پوشش بیمه از خدمات ضروری دوران سالمندی است.

• رفع نیازهای اولیه، دغدغه فکری سالمندان

مهمترین دغدغه های فکری سالمندان در مطالعه ای در ایلام، ابتدا بهداشت و سلامتی، سپس درآمد و بعد رفع تنهایی بیان شده است که با نتایج مطالعه ای کشوری مطابقت دارد که در آن بیان شده است نیازهای عمده سالمندان، بهداشت و درمان (۵۹٫۵درصد) مسکن (۱۷درصد)، مشکل پذیرش اجتماعی (۷٫۲ درصد) و رفع تنهایی(۱۶٫۲ درصد) است (بابانژاد و همکاران، ۱۳۹۲). همچنین در مطالعه محققی کمال و همکاران(۱۳۸۵) با مقایسه سالمندان تامین بازنشسته اجتماعی و کشوری شهر قم به این نتیجه رسیده‌اند که مهم ترین نیاز سالمندان را درآمد و سپس مسکن، بهداشت و سلامتی، وسیله نقلیه و مصاحبت برای رفع تنهایی تشکیل می دهد. در مطالعه ستاری(۱۳۸۷) بر روی سالمندان روستایی در اردبیل نیز گذران اوقات فراغت، درآمد و نیاز بهداشتی از مهمترین نیازهای ابراز شده آنها بوده است.

• حمایت اجتماعی به عنوان سپر حفاظتی سالمند

ابعاد مختلف حمایت اجتماعی با کیفیت زندگی چه در بعد جسمانی و چه در بعد روانی رابطه معناداری دارد. حمایت اجتماعی باعث می شود فرد به لحاظ روانی احساس بهتری داشته باشد و حتی آلام جسمانی را بهتر تحمل نماید و درک مثبت تری از سلامت خود بدست آورد. حمایت اجتماعی مانند یک سپر می تواند از استرس های دوران سالمندی جلوگیری کند. حمایت عاطفی بیش از حمایت مادی با کیفیت زندگی سالمند ارتباط داشته و امکان مقابله با تنیدگی ها، کنترل آنها و تشدید احساس اعتماد به نفس را فراهم می‌کند (گروسی و همکاران، ۱۳۹۰). حتی در سالمندان با بیمارهای خاص مانند دیابت نیز حمایت اجتماعی در سلامت روان آنان تاثیرگذار خواهد بود (ارسطو و همکارن، ۱۳۹۱).

نکته ای که باید به آن توجه کرد این است که در اکثر مطالعات، هنگامی که از خود سالمندان درباره وضعیت سلامتی آنان پرسیده می شود، برآورد آنان نسبت به وضعیت واقعی جسمانی‌شان بهتر است. پس توجه به دو بعد ذهنی و عینی در برنامه‌ریزی‌های اجتماعی بسیار مهم است. ادراک پیری مثبت می تواند تاثیر مثبتی بر سلامت جسمانی سالمند بگذارد و حتی مرگ سالمند را نیز به تعویق بیندازد. ازاینرو، حمایت اجتماعی، تغییر دیدگاه های منفی جامعه و خودآگاهی سالمند می‌تواند دوران سالمندی موفقی را برای وی رقم بزند. از طرف دیگر بسیاری از نقص‌های جسمانی را می توان با توانمند سازی بعد روحی و معنوی و اجتماعی سالمند جبران ساخت. در این راستا باید موانع فعالیتهای سالمند در اجتماع بررسی شده و برطرف شود. مطالعات نشان می‌دهد، مشارکت اجتماعی سالمندان پایین بوده و عوامل عدم تمایل سالمندان به فعالیت های اجتماعی در تهران ابتدا هزینه ها سپس بیماری و مشکلات رفت و آمد است (کاخکی و همکاران،۱۳۹۳).

• امنیت فیزیکی، عدم سوء رفتار نسبت به سالمندان

سالمند آزاری پدیده‌ای پیچیده و چندعاملی است که به طور معناداری بر کیفیت زندگی سالمندان تاثیر گذاشته و پیامد منفی بر سلامت و بهزیستن آنان دارد. سوء رفتار نسبت به سالمندان می‌تواند در خانواده‌ها، مراکز نگهداری و در بیمارستانها، از طرف مراقب یا پرسنل مربوطه رخ دهد. سالمند آزاری علاوه بر پیچیدگی ماهیت خود می‌تواند به انواع مختلفی رخ بدهد که این انواع هم پوشانی نیز دارند از جمله: فیزیکی، احساسی -روانی، مالی، جنسی و غفلت. البته به دلایلی همچون شرم موارد سالمند آزاری کمتر گزارش می‌شود و مراکز مراقبتی بدلیل مراجعه سالمند و دیدن شواهد و علائم فیزیکی بیشتر از دادگاه ها متوجه سالمندانی می‌شوند که مورد بدرفتاری و آزار قرار گرفته‌اند(liao et al, 2009). در مطالعه ای با بررسی ۳۷۹ سالمند ساکن تهران ۲۵ درصد سالمندان سوء رفتار توسط اعضای خانواده را تجربه کرده اند. بیشترین میزان مربوط به سوء رفتار عاطفی، سوء رفتار مراقبی و سپس مالی بوده است (هروی و همکاران، ۱۳۹۰).

دمانس (زوال عقل) شایع‌ترین اختلال شناختی است که در ۵ درصد از افراد بالای ۶۵ سال و ۲۰ درصد از افراد بالای ۸۰ سال دیده می‌شود.

• توجه به آسیب پذیرترین سالمندان

در بسیاری از برنامه ریزی‌های اجتماعی و سیاستهای رفاهی گروه هدف اصلی را آسیب پذیرترین ها معرفی می‌کنند و تاکید می‌شود تمرکز اول سیاستهای اجتماعی ابتدا باید بر روی آسیب پذیرترین افراد گروه هدف مورد نظر باشد. پس سالمندان فقیر، سالمندان روستایی، سالمندان دارای معلولیت، سالمندان دارای بیماریهای خاص، سالمندان بدون بیمه و روستایی، سالمندان زن و سالمندان تنها باید جزء گروه‌های ارجح در سیاستگذاری‌های رفاهی و خدمات اجتماعی باشند. که نیاز به حمایتهای مشروط و غیر مشروط دارند. با توجه به گزارش سیمای سلامت سالمندان ۹۵ درصد سالمندان حداقل یکبار در سال به مراکز درمانی و پزشک مراجعه می کنند و ۴۴٫۲ درصد سابقه حداقل یکبار بستری در سال را دارند. پس با توجه به هزینه های بالای درمانی، آسیب پذیرترین سالمندان به حمایت ویژه ای نیازمندند. همچنین باید توجه داشت که بخشهای داخلی و قلبی – عروقی در بیمارستان بیشترین بار هزینه را دارد، لذا ضروری است مراکز مراقبت دراز مدت خارج از بیمارستان برای سالمندان بالای ۸۵ سال با پوشش بیمه‌ای مناسب گسترش یابد(زیلوچی و همکاران، ۱۳۹۱).

بحث و نتیجه‌گیری

از گذشته تا کنون بسیاری از افراد دوران سالمندی را ترکیبی از ترس و تقدیرگرایی و پیش مقدمه مرگ می‌دانستند. اما با سیاستگذاری مناسب برای سلامت روان و فیزیکی سالمندان و همچنین پیش از شروع سالمندی در حیطه سبک زندگی سالم می‌توان این دوران را به سالمندی سالم و موفق تبدیل کرد. در کشورهای درحال پیشرفت چند چالش اصلی در ارتباط با سیاستگذاری سالمندان دیده می‌شود که مورد توجه سیاستگذاران قرار می‌گیرد مانند: وجود یک سازمان مستقل اجرایی در حوزه سالمندان، توجه به سالمندان بخش کشاورزی و روستایی، توجه به زنان سالمند، هزینه‌های زیاد برنامه‌های اجتماعی و تامین اجتماعی سالمندان، توجه به مسئولیت خانواده و اجتماع در مراقبتها.

بر اساس یافته‌های مطالعه حاضر، در حوزه سیاستگذاری اجتماعی مهم‌ترین اولویت برنامه‌ریزی برای گروه سالمندان، سلامت است. در زمینه بیماریها، بیماریهای قلبی و عروقی، بیماریهای اسکتی و عضلانی و بیماریهای غدد درون‌ریز شیوع بیشتری را در میان سالمندان دارند. در زمینه برنامه ریزی در حوزه سلامت، آموزش سبک زندگی سالم، خودکارآمدی سلامت، ورزش‌های مناسب و مناسب سازی محیط می‌تواند در توانمندسازی سالمندان کمک کننده باشد. سایر بیماریها مانند دمانس و آلزایمر هر چند درصد کمتری را نسبت به سایر بیماریها به خود اختصاص داده است اما به دلیل اینکه شیوع آن با افزایش سن و گذار از ۷۰ سالگی افزایش می‌یابد و دارای هزینه مراقبتی بالایی است، نیاز به برنامه‌ریزی مناسب برای پیشگیری دارد.

در بسیاری از مطالعات سبک زندگی سالم با تحصیلات و آگاهی در ارتباط است و سالمندان دارای سبک زندگی نامطلوب با اطلاعات محدود در حیطه های مختلف سلامت همراه بوده است (نجیمی، گودرزی، ۱۳۹۱). با توجه به درصد بالای بی سوادی سالمندان در ایران به خصوص در گروه زنان سالمند، افزایش آگاهی به ویژه از طریق رسانه‌ها نیاز اساسی در جامعه محسوب می شود.

بعد از سلامت، رفع مشکلات مالی(درآمد و مسکن) و تنهایی مهم‌ترین نیازهای سالمندان را تشکیل می‌دهد. نکته مهم دیگر در برنامه‌ریزی برای سالمندان حمایت اجتماعی است که در واقع سپر محافظتی در مقابله با مشکلات دوران سالمندی مانند بیماری است و کیفیت زندگی سالمندان را افزایش می دهد. نیاز است حمایت‌های اجتماعی و جلوگیری از سوء رفتار نسبت به سالمندان در ابعاد خانوادگی با آموزش مراقبان و در سطح جامعه اعمال شود.

نکته مهم دیگری که نیاز است در برنامه‌ریزی اجتماعی در حیطه سالمندان مورد توجه قرار گیرد شناسایی و ارائه بسته‌های حمایتی برای گروه‌های آسیب‌پذیر جمعیت سالمندان مانند زنان سالمند بیوه، سالمندان فقیر و سالمندان دارای معلولیت است که نیاز به حمایت ویژه دولتی و سازمان‌های داوطلبانه دارد. زیرا قرار گرفتن فقر و تنهایی در کنار مشکلات سالمندی در دوران آخر زندگی سختی مضاعفی را برای این گروه از سالمندان ایجاد خواهد کرد.

در یک جمع بندی و نگاهی کلی نکته قابل توجه بر اساس یافته‌های مطالعه حاضر این است که برنامه‌ریزان اجتماعی باید در سیاستگذاری در حیطه سالمندان به چند نکته توجه کنند: سیاستگذاری برای سالمندان باید چند بُعدی باشد و تمام ابعاد بهداشتی، اجتماعی، روانی، اقتصادی و محیطی در آن در نظر گرفته شود. همچنین باید فرایندی در نظر گرفته شود و از دوران میانسالی و بزرگسالی برای ورود و آمادگی به دوران سالمندی و بازنشستگی برنامه‌ریزی شود. از طرف دیگر سالمندی بستر محور و چند سطحی است. یعنی برنامه ریزی در بستر پهنه‌بندی توسعه ای شهری متفاوت است. و برنامه های ارتقاء کیفیت زندگی سالمندان برای مناطق کمتر توسعه یافته شهر و روستا با مناطق توسعه یافته و در دو گروه زنان و مردان متفاوت است. و همچنین در سطوح خانواده، محله و ملی نیاز به برنامه‌ریزی سلسله مراتبی و به هم مرتبط است.

با توجه به نکاتی که در بالا ذکر شد، حمایت از جمعیت سالمندان اهمیت زیادی دارد. در نظریه‌ی سیاستگذاری عمومی، لاتون و ناهیمو (۱۹۷۳) به خوبی می‌توان اهمیت ورود دولت و سازمان‌های داوطلبانه در حمایت و برنامه ریزی برای گروه‌های آسیب زا مانند سالمندان را دید. این نظریه بیان می‌کند که رفتار هر فردی توسط سطح معینی از عملکرد کفایت‌مند آن فرد در محیطی با یک سطح فشار مشخص تعیین می‌شود. لغت کافیت‌مند بالاترین سطح عملکردی است که یک فرد ظرفیت اجرای آن را دارد. کفایت از ۵ جزء ساخته شده است که زیرساخت سایر توانایی‌ها است: سلامت بیولوژیکی، عملکرد ادراکی-حسی، مهارتهای حرکتی، توانایی‌های شناختی و نیرومندی خود . اندازه گیری هریک از این موارد مستقل از محیط بسیار مشکل است. محیط تقاضاهای متفاوتی را بر فرد وارد می‌سازد: فیزیکی، بین فردی و اجتماعی. هریک از این موارد می‌تواند به تنهایی و یا درارتباط بین بخشی اعمال شود. تقاضاهای فیزیکی مربوط به عوامل دسترسی مانند تسهیلات مراقبت بهداشتی است. تقاضاهای بین فردی به انواع تجارب بین افراد مانند محدودیت‌های فرهنگی بین دکتر و بیمار مربوط می‌شود و تقاضاهای اجتماعی به هنجارها، قوانین و سنتهایی بازمی‌گردد که ممکن است بر زندگی یک فرد تاثیر گذارد .(Eyetsemitan and Gire,2003)

این کفایت مندی به رابطه با محیط و در نتیجه سیاستگذاری‌های عمومی مربوط می‌شود که در گروه سالمندان این نکته کاملا واضح است. تغییر در بهزیستن جسمی و روانی سالمندان مانند کاهش مهارتهای شناختی می‌تواند توانایی آنان را در مقابله با تقاضاهای محیطی کاهش دهد و آنان را از سطوح انطباق دور سازد. پس برای نگهداشت سطوح انطباق مورد نیاز سالمندان باید فشارهای محیط برای آنان کاهش یابد یا کفایت مندی آنان افزایش یابد مانند تامین مراقبهای بهداشتی و مسکن با کاهش هزینه ها و درآمد بازنشستگی کافی. البته تنها نیازهای فیزیکی مطرح نیست و سیاست گذاران باید به نیازهای بین فردی نیز توجه کنند(Eyetsemitan and Gire,2003). و برنامه‌های رفاهی مانند کمک های اجتماعی ، بیمه‌های اجتماعی و رفاه مالی را برای اقشار آسیب پذیر مانند سالمندان ارائه دهد.

توصیه‌های سیاستی

• افزایش آگاهی سالمندان در زمینهشیوه زندگی سالم و تکنیک‌های ورزشی خاص دوران سالمندی در راستای حفظ و ارتقای سلامت آنان
• آموزش خودکارآمدی سلامت، عوارض بیماری و پلی‌فارمسی(عوارض مصرف داروهای همزمان بر بدن سالمندان) و راه‌های جلوگیری از آلزایمر و دمانس، در رسانه‌های جمعی در راستای افزایش سطح آگاهی سالمندان بی‌سواد و کم سواد
• آموزش روش‌های غیردارویی و تنفسی برای کاهش استرس، افسردگی و اختلال خواب دوران سالمندی
• ایمن سازی منازل سالمندان با همکاری سالمندان و ارگان‌های دولتی برای کاهش خطرات سقوط
• بسته حمایتی مراقبان غیررسمی سالمندان شامل فرزندان و همسران با حمایت‌های دولتی و آموزش راه‌کارهای مراقبت و جلوگیری از اعمال سوء رفتار نسبت به سالمندان
• ایجاد دانشگاه‌های دوره سوم(U3A) با سرفصلهایی مانند کمک‌های اولیه، ارتقای سلامت، آشنایی با تکنولوژی روز برای جلوگیری از انزوای اجتماعی و تنهایی سالمندان.
• در یک جمعبندی کلی پیشنهادات، نیاز به بسته سیاستگذاری در سه حیطه: منابع فردی (سلامت جسمی و روانی)، سپر جبرانی/محافظتی(حمایت اجتماعی) در یک بستر مناسب (امنیت اقتصادی-محیطی) است.
• 

منابع

امینی مهدی، بهروز دولتشاهی ، اصغر دادخواه (۱۳۸۹)، لطفی مژگان. اثر توان بخشی شناختی؛ در کاهش نقایص شناختی سالمندان مبتلا به دمانس آلزایمر. مجله سالمندی ایران. ۵ (۱) :۸۶-۷۸٫

ارسطو، علی اصغر، رویا قاسم زاده، هما ناصح، محمد کمالی، عباس رحیمی فروشانی، مسعود ارزاقی، شهلا زاهد نژاد(۱۳۹۱). کیفیت زندگی و برخی عوامل موثر بر آن در سالمندان دیابتی مقیم سرای سالمندان کهریزک تهران، مجله ی غدد درون ریز و متابولیسم ایران، ۱۴(۱): ۲۴-۱۸

بابانژاد مهران، شبنم شکوهی، علی دل‌پیشه، نایبعلی احمدی(۱۳۹۲). بررسی وضعیت اقتصادی- اجتماعی سالمندان استان ایلام در سال ۱۳۹۱٫ پژوهش در پزشکی. ۳۷ (۲) :۱۲۵-۱۳۳

ترابی، سوسن، لیلا شهریاری، راضیه زاهدی، سمیرا رحمانین، کرامت اله رحمانیان(۱۳۹۱). اختلال خواب و نحوه برخورد با آن در سالمندان شهرستان جهرم در سال ۱۳۸۷، فصلنامه دانشگاه علوم پزشکی جهرم، ۱۰(۴): ۴۱-۳۵٫

حیدری سعیده ، لیلا محمدقلی زاده ، فرزانه اسداللهی، زهرا عابدینی(۱۳۹۰). بررسی وضعیت سلامت سالمندان شهر قم، مجله دانشگاه علوم پزشکی قم، ۷(۱۴): ۸۰-۷۱

حسینی میمنت، محبوبه داخته هارونی، فریده یغمایی، حمید علوی مجد(۱۳۹۰). بررسی میزان همبستگی حمایت اجتماعی و سلامت سالمندان در مناطق منتخب شهر تهران، نشریه دانشکده پرستاری و مامایی: تابستان ۱۳۹۰، ۲۱(۷۳): ۲۵-۳۰

محققی کمال سید حسین، حمیرا سجادی، حسین زارع، اکبر بیگلریان(۱۳۸۷). بررسی نیازهای سلامتی سالمندان مستمری بگیر سازمان تامین اجتماعی و بازنشستگی کشوری. مجله سالمندی ایران، ۳ (۱) :۸-۱۵٫

درویش پور، علی، ژیلا عابدسعیدی، عباس عباس زاده(۱۳۹۳). میزان مشارکت اجتماعی، موانع و عوامل مرتبط با آن در سالمندان شهر تهران، مدیریت ارتقای سلامت، ۳(۴): ۷۳-۶۵

زیلوچی محمد حسین، ابولقاسم پوررضا، فیض اله اکبری، عباس رحیمی فروشانی(۱۳۹۱). بررسی هزینه بستری سالمندان در بیمارستان های آموزشی دانشگاه علوم پزشکی کاشان طی سال های ۱۳۸۸ تا ۱۳۸۹(۱۳۹۱). مجله فیض، ۱۶(۱): ۸۷-۹۴

ستاری بهزاد. بررسی وضعیت اجتماعی و سلامت سالمندان روستایی با رویکرد طرح توانمند سازی روستایی(۱۳۸۵). مجله سالمندی ایران، ۱(۲) :۱۳۲-۱۳۹

سالار علیرضا، طیبه بریری، فرنوش خجسته، احسان سالار، هدایت جعفری، محمود کریمی (۱۳۹۲). بررسی مشکلات جسمی، روانی و اجتماعی و ارتباط آن با عوامل دموگرافیک در سالمندان شهر زاهدان طی سال ۱۳۹۰، مجله فیض، ۱۷(۳): ۳۰۵-۳۱۱٫

غفاری، محتشم، غلامرضا شریفی راد، سمانه زنجانی، اکبر حسین زاده، بررسی سطح استرس، اضطراب و افسردگی سالمندان مراجعه کننده به کانون های جهان دیدگان شهر تهران در سال ۱۳۸۸(۱۳۹۱). مجله سالمندی، ۷(۲): ۵۳-۵۹٫

کوششی، مجید، اردشیر خسروی، مهتاب علیزاده، محمد ترکاشوند، نازنین آقایی(۱۳۹۲). سالخوردگی جمعیت در ایران، گزارش تحقیقی پرژه جمعیت و توسعه، دانشگاه تهران و صندوق جمعیت ملل متحد.

گروسی سعیده، حسین صافی زاده، فاطمه صمدیان (۱۳۹۱). سالمندان و حمایت های اجتماعی و کیفیت زندگی: مطالعه موردی در کرمان، مجله علمی پزشکی جندی شاپور، ۱۱(۳): ۳۰۳-.۳۱۵

گلمکانی، ابراهیم ، محمدرضا یوسفی، محبوبه طباطبایی چهر، فرزانه قانعی زارع، لیلی موید، ابراهیم حسن زاده، حامد مرتضوی(۱۳۹۲). سقوط در سالمندان؛ یک مطالعه مروری، مجله علوم پزشکی خراسان شمالی، شماره ۵: ۱۱۶۳-۱۱۵۹٫

مظلومی، سعید، طاهره سلطانی، محمدعلی مروتی، حسین فلاح زاده(۱۳۹۳). بررسی توانایی انجام فعالیتهای روزانه و شیوع بیماریهای مزمن در سالمندان شهر یزد، مجله طلوع بهداشت، ۱۳(۳): ۵۳-۴۲٫

مطلق، محمداسماعیل، شهرام یزدانی، پریسا طاهری تنجانی (۱۳۹۲). سیمای سلامت سالمندان در جمهوری اسلامی ایرا ن، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشکی معاونت بهداشت، اداره سلامت سالمندان.

نجاتی وحید، ایزدی نجف آبادی سارا، شجاع اتلا، جوادی مهروز، رضایی فاطمه(۱۳۹۲). وضعیت سلامت شناختی و سلامت عمومی در سالمندان با و بدون سابقه افتادن. مجله سالمندی ایران، ۸ (۱) :۷-.۱۵

نجیمی، آرش، علی معظمی گودرزی(۱۱۳۹۱). سبک زندگی سالم در سالمندان شهر اصفهان: یک مطالعه مقطعی، مجله تحقیقات نظام سلامت، ۸(۴): ۵۸۱-۵۸۶٫

هروی کریموی مجیده، ناهید رژه، مهشید فروغان، علی منتظری(۱۳۹۰). بررسی میزان سوءرفتار توسط اعضای خانواده نسبت به سالمندان عضو کانون های جهاندیدگان شهر تهران . مجله سالمندی ایران، ۶ (۴) :۳۷-۵۰٫

Eyetsemitan, Frank E. and James T. Gire (2003). Aging And Adult development In The Developing World, United States: Praeger Publishers.

Liao, Solomon, Kumari Maya Jayawardena, Erin Bufaliniand Aileen Wiglesworth (2009). Elder Mistreatment Reporting: Differences In The Threshold Of Reporting Between Hospice And Palliative Care Professionals And Adult Protective Service, Journal Of Palliative Medicine, 12, (1): 64-70

Phillips, Judith E, Ajrouch, Kristine J,Hillcoat-Nallétamby, Sarah, (2010), Key concepts in social gerontology. Sage Published.

Forster, P. and M. Morris,(2012). Successful transition to retirement in Australia, Social Sciences Directory 1(1).